over religie, humor en kunst.
“Sam en Moos zitten bij de nonnen op de kleuterschool. Ik heb een leuk raadsel voor jullie, zegt de
non. Het is bruin, heeft een dikke staart, en het zit in een boom, rara wat is dat ? Alle kinderen denken zich suf, maar niemand weet het. Tot Sam zijn vinger opsteekt. Ah Sam, weet jij het? Nou ja, zegt Sam, het ís een eekhoorn, maar het zal het kindje Jezus wel weer zijn. “1
Dit onschuldige mopje is niet representatief voor de gevoelige relatie tussen religie en
humor. Met name vanuit de conservatieve en fundamentalistische hoeken van de diverse
religies wordt regelmatig geageerd tegen grappen over God, profeten, religieuze gebruiken
en gelovigen. Herman Finkers, cabaretier en katholiek, vertelde ooit aan HP/De Tijd dat ‘Life
of Brian’ van Monty Python zijn favoriete film is. In de film worden volgens Finkers religie,
kunst en humor tot een eenheid gesmeed”. Toen hij die film voor het eerst zag, stonden er
mensen bij de bioscoop om te waarschuwen dat het ging om een godslasterlijke film. “Dat
vond ik pas godslastering”, aldus Finkers. “Dat je namens God zegt: ik vind deze film niet
grappig”.
afb. 1 Scene uit Monty Phyton’s Life of Brian (1979)
Finkers slaat hier de spijker op de kop. Wie heeft het recht om namens God een oordeel te
vellen en uit te spreken? De religieuze demonstranten denken de wijsheid in pacht te hebben
en missen iedere vorm van de zelfrelativering. Hierdoor zijn ze een eenvoudig doelwit voor
cabaretiers en andere humoristen, die dankbaar gebruik maken van het eenduidige cliché-
beeld dat de demonstranten van de religie maken. Er wordt moeiteloos afgerekend met
pretenties en aanspraken uit religieuze hoek. Het is makkelijk scoren.
afb. 2 Wout Herfkens, Naief beeld (2018)
Wetenschap en ratio.
Een deel van de op de ratio en wetenschap gerichte westerse mensen doet overigens hetzelfde. Zij hebben zich zo geïdentificeerd met het verstand en alle wetenschappelijke successen die het heeft voortgebracht, dat alles wat riekt naar geloof, mystiek en spiritualiteit gereduceerd wordt tot verhalen, projecties of fantasie. In het beste geval heeft het in hun ogen een culturele waarde. Ook voor deze groep zou een meer agnostische levenshouding op zijn plaats zijn. Ze hebben niet door niet door dat een geloof in alleen de ratio en de wetenschap ook een geloof is.
Materiële ontwikkeling
Het is zeker zo dat de mensheid dankzij de wetenschap zich enorm heeft ontwikkeld. Met name in praktische zin. Warme skipakken, stropdassen bedrukt met het embleem van de EU, wandelsokken met een speciale voetbed voor nog betere demping en minder last van blaren, schoenen met of zonder plateauzolen, dvd’s met 3 jaargangen Rail Away, bureaustoelen met goed lopende wieltjes, ronde, vierkante en driehoekige tafels met een prachtig eikenhouten fineer, lampen met op afstand bedienbare dimmers, computers met een anti-virusabonnement dat jaarlijks automatisch verlengd wordt, kookeilanden met ingebouwd fornuis incl. grill-oven-magnetron, verwarmde toiletbrillen, douches zonder instaprand, elektrisch verstelbare bedden met verwarmd matras, oprijlanen voor tien auto’s tegelijkertijd, dierentuinen met bijna uitgestorven dieren, kantoorpanden met een kantoortuin met een koffieapparaat waar ook chocolademelkpoeder in zit, rotondes met een kunstwerk, waar iedereen razend enthousiast over is, bruggen over of tunnels onder rivieren meestal voorzien van prima verlichting, zodat zodat er niemand wordt lastig gevallen, treinen met rail catering, stilte-coupée en (stinkend) toilet,
Al deze
voorbeelden komen uit de eindeloze rij uitvindingen die ons leven binnens- en buitenshuis zowel veraangenamen als
verlengen. Het zijn prachtontwikkelingen, allen
voortgekomen uit ons toegenomen inzicht in de materie. Maar hebben we ons ook in geestelijk opzicht
zo spectaculair, snel en luxueus ontwikkeld? Zijn we ook meer te weten gekomen
over de zin van ons leven, de reden van onze geboorte op aarde en de eventuele bestemming van onze geest na de dood? Hebben
we door de eeuwen heen duidelijkere antwoorden kregen op dit soort
levensvragen?
Spirituele ontwikkeling
Helaas staan de ontwikkelingen van onze spiritueel
kennis in geen verhouding tot de ontwikkelingen van onze kennis van de materiële
wereld. Over het mysterie dat het
afb. 3 Wout Herfkens, Klaar voor de Start (2014)
(mensen)leven
is, is op chemisch niveau veel meer bekend geworden, maar op geestelijk vlak weten
we nog weinig. Over de herkomst en locatie van het bewustzijn hebben tastten we
nog volledig in het duister. Ons leven zou behoorlijk versimpelen wanneer we
bij onze geboorte een handleiding mee zouden krijgen met daarin afspraken,
opdrachten en de te behalen doelen. Helaas worden we met lege handen geboren.
We moeten het er mee doen.
Natuurlijk
hebben de diverse religies door de eeuwen heen met verschillende concepten het
mysterie proberen te verklaren, maar dit heeft niet geleid tot algemeen
aanvaard antwoord vergelijkbaar met oplossingen in de materiële zoals bv. het
bewaren van vlees bij zomerse temperaturen door de uitvinding van de koelkast.
afb. 4 Wout Herfkens, Opstanding (2012)
Religie en niet weten. Mystici uit alle
culturen en religies hebben ons
duidelijk gemaakt dat het onmogelijk is om de mystieke eenheidservaring van het
Al, de Oergrond, of God, of hoe je het ook wilt noemen, niet met de ratio en taal kunnen omschrijven.
Hetzelfde komt naar voren uit de verslagen van mensen die een Bijna Dood
Ervaring hebben gehad. Onze religieuze con-cepten
zijn slechts onbeholpen pogingen. Op hun
best wijzen ze ons een beetje de juiste richting in. Als we dit beseffen is bescheidenheid,
zelfrelativering en humor op zijn plaats en moet er altijd ruimte zijn voor andere ideeën. Maar toegeven dat we het niet weten is
lastig, het maakt ons onzeker en
angstig. Bovendien voelen we, een gemis, een afgescheiden zijn, het gevoel ‘dat
er meer is’ dan alleen de vaak platte aardse werkelijkheid. Vanuit dit gemis gaan
we op zoek naar blijvende en absolute antwoorden en bedenken weer allerlei
nieuwe concepten, beelden en constructies. En daar is ook niets
mis mee. Zolang we maar blijven beseffen dat ook deze concepten slechts onbeholpen
pogingen zijn. Problematisch wordt het wanneer deze concepten vervolgens ook
aan andere mensen als absolute waarheden worden opgelegd, met alle kwalijke
gevolgen van dien. Het heeft er toe geleid dat aanhangers van verschillende
religies, of vaker nog, aanhangers van verschillende stromingen binnen een
enkele religie, elkaar verketteren naar het leven gingen staan. Een gevolg van een
tekort aan bescheidenheid en een teveel aan arrogantie. Eigenschappen die je overigens ook buiten de
religieuze context tegenkomt.
Humor
Wat heeft dit met humor te maken? Alles. Waar absolute waarheden worden gepredikt,
ontbreekt humor en (zelf)relativering. Waar mensen met een zekere afstand naar hun eigen
doen en laten kijken, ontstaat ruimte voor relativering en humor. Omgekeerd laat humor ook
mensen van een afstand naar zichzelf kijken. Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat
een goed humeur erg goed is voor zowel de mentale als fysieke gezondheid. Lachen is een
hele goede uitlaatklep voor onderdrukte gevoelens en emoties en verlaagd het stressniveau .
Bovendien worden tijdens het lachen je longen intensief gebruikt, stimuleer je je bloedcirculatie, komen er endorfinen (natuurlijke pijnstillers ) vrij en versterk je je immuunsysteem. Humor is een geweldig en niet te onderschatten medicijn en het versterkt sociale verbanden.Er ontstaat lucht, plezier en ontspanning, precies datgene wat ontbreekt wanneer er absolute waarheden worden gedeclameerd.
Kunst
Wat is de relatie van humor en religie met kunst, in mijn geval beeldende kunst? Het is een
cliché, maar een beeld, plat of ruimtelijk, kan uitdrukken wat in woorden niet te vatten is. In
die zin staat het beeld dicht erbij het mysterie van het bestaan. In veel religies spelen beelden
daarom ook een belangrijke rol, of worden er juist strenge restricties opgelegd (bv. het
verbod om god(en) en mensen af te beelden). Het christendom is niet voor niets
eeuwenlang nauw verbonden geweest met kunst, een band die sinds de renaissance
geleidelijk losser is geworden, maar nooit helemaal is verbroken. Er zullen zelfs in een
geseculariseerde samenleving (zoals Nederland anno 2021), altijd kunstenaars geinspireerd blijven door religieuze en spirituele thema’s.
De band
tussen beeldende kunst en humor ligt wat gecompliceerder. Er hangt een nogal het
serieuze aureool van beeldende kunst. Lang is gedacht dat ernst en humor niet
te combineren is. Iets is ernstig en dan dus niet grappig, of iets is grappig en
dan dus niet ernstig. In de 20ste en 21ste eeuw is dit
idee geleidelijk losgelaten, en is er steeds meer ruimte voor humor in de kunst.
Maar bij visuele humor denk je in eerste instantie nog steeds niet aan
beeldende kunst, maar aan spotprenten en cartoons. Daar waar in een cartoon de
humor een combinatie is van beeld én tekst, zit de humor in het kunstwerk puur in
de vorm verpakt, zonder tekst. Al kan de titel zeker een belangrijke talige
bijdrage leveren.
afb. 5 en 6 Wout Herfkens, Monument voor het celibaat (2009)
Dat kan niet en toch is het zo
Concluderend is het niet vreemd dat Herman Finkers in een interview van Ruud Staverman2 de relatie van humor, religie en kunst als volgt verwoordde: “ Gerard Reve zei ooit: kunst en
religie zijn broertjes van elkaar. Daar wilde ik humor aan toevoegen. Ze zijn alle drie bezig, elk
op zijn eigen manier, maar als één van die drie moeite heeft met één of beide van de twee
andere, krijg je iets heel lelijks. Dat zie je bijvoorbeeld bij de Beeldenstorm. Voor mij is het
essentieel dat ik een religieuze ervaring niet los kan zien van de behoefte aan humor en kunst.
Die versterken elkaar juist.” Hoe dan? “Ze zijn alle drie bezig met dingen als… ‘het kan niet en
toch is het zo’. Er is een God en die bestaat uit drie personen. Dat kan niet en toch is het zo.
Maria heeft haar eigen schepper gebaard. Dat kan niet en toch is het zo. Ik ben niet
getrouwd, want mijn schoonouders konden geen kinderen krijgen. Dat kan niet, maar omdat
het grapp ig is, kan het toch weer wel. “Het kan niet en toch is het zo!” 2
Afb. 7,8,9,10 De Vrienden van Job, Feeding the birds 1 (2018)
De broertjes en de lastige buurtkinderen.
Ik sluit me geheel bij Finkers aan. Voor mij als kunstenaar hebben religie en spiritualiteit
vanaf mijn studietijd altijd in enige vorm een plek in mijn beelden en installaties gehad. Daar
is in de loop van de jaren humor bijgekomen. Tenslotte moet er om de hele boel fris,
verteerbaar en gezond te houden, ook gelachen worden. Zonder deze frisse lucht gaat het
stinken. Uit deze dubbelzinnige houding waarbij tegenstelling worden verenigd komt, komt interessante kunst voort. De drie broertjes van Finkers, religie, kunst en humor, zijn, zoals gezegd, altijd aanwezig altijd aanwezig in mijn werk. Soms treedt het ene broertje wat meer op de voorgrond dan de andere. Meestal komen er ook nog wat vriendjes, vriendinnetjes of zelfs vervelende ruzie makende buurtkinderen meespelen. Die ‘lastige buurtkinderen' kunnen van alles zijn. Het alledaagse ongemak, een maatschappelijke probleem of datgene wat de psychiater Carl Gustav Jung (1875--1961) de schaduw noemt, het deel van onszelf waar we liever niet naar kijken, zoals onze onderdrukte dierlijke instincten en agressie. De combinatie van de broertjes met deze buurtkinderen maakt het extra spannend en ongemakkelijk. Tegengestelde facetten van het leven komen samen. Dat botst en schuurt, een ongemak dat een bron van humor kan zijn. Ernstig en grappig. Het kindje Jezus én de eekhoorn tegelijkertijd. Soms, zoals in Monument voor het celibaat (2003, afb. 4 en 5) is de religieuze associatie en de ironie onmiddellijk duidelijk. In andere beelden is de humor subtieler en is het religieuze aspect minder direct zichtbaar. Maar altijd is het serieus en tevens wil ik er om kunnen (glim)lachen.
Het werk Feeding the birds 2017, afb. 6 ,7,8, 9) is een installatie van De Vrienden van Job 3. De Vrienden van Job hebben het door de secularisatie overbodig geworden lichaam van Christus als oud brood voor de vogels tussen allerlei ander afval in een voliere gelegd. Het werk is gruwelijk én komisch. Het balanceert op de dunne scheidingslijn tussen waarachtig betrokken geloof en ironie cynisme. In een consumptiemaatschappij waar zelfs het lichaam van Christus op de enorme afvalberg te recht komt, lijkt er weinig hoop meer te zijn. Maar gelukkig kunnen de vogels de voliere uit vliegen,
en zodoende het lichaam van Christus in hun poepjes over de hele wereld verspreiden. Toch nog een happy end.
1 (uit : TROUW 16 november 2020, column Stevo Akkerman, Dat religie en humor elkaar uitsluiten is een heidens vooroordeel)
2 http://www.dekovel.org/archief/artikels/De_Kovel_38_Staverman.pdfttp://www.dekovel.org/archief/
artikels/De_Kovel_38_Staverman.pdf
3 Stichting De Vrienden van Job Stichting De Vrienden van Job (DVVJ) is (DVVJ) is in 2000 in 2000 opgericht opgericht door Rinke Nijburg, door Rinke Nijburg, Jan MeijeringJan Meijering en en Wout HerfkensWout Herfkens met als doelstelling tentoonstelling van hedendaagse kunst met een religieuze met als doelstelling tentoonstelling van hedendaagse kunst met een religieuze of filosofische of filosofische thematiek te thematiek te organiseren. Zij organiseerden o.a. organiseren. Zij organiseerden o.a. 7 Goede Dagen7 Goede Dagen in museum het Valkhof Nijmegenin museum het Valkhof Nijmegen (2001), (2001), Cold Turkey Cold Turkey in in Museum Catharijneconvent Utrecht (2008), Museum Catharijneconvent Utrecht (2008), In de ontreddering de kalmte bewaren, 37 antwoorden op van Gogh laatste nooit verstuurde brief - Circa...dit, Arnhem (2015), Verspijkerd en VerzaagdVerspijkerd en Verzaagd,, i.s.m. dr.i.s.m. dr. Joost de WalJoost de Wal inin Het Noordbrabants Museum (2017). Rinke Nijburg en Wout Herfkens makenHet Noordbrabants Museum (2017). Rinke Nijburg en Wout Herfkens maken de laatste de laatste jaren als DVVJ ook jaren als DVVJ ook regelmatig installatieregelmatig installatiess,, zoals zoals De Heilige met de grote mondDe Heilige met de grote mond (2016), Nepomuk kapel, Boxmeer, (2016), Nepomuk kapel, Boxmeer, Oog om oog Oog om oog (201(20177)), , Kunstenlab Deventer, Kunstenlab Deventer, Feeding the birds Feeding the birds 1 1 (2018), Grote Kerk Leeuwarden(2018), Grote Kerk Leeuwarden..
Tekst : Wout Herfkens, Oosterbeek, Oosterbeek, maart 2021
Fotografie : Wout Herfkens, Rinke Nijburg
Met dank aan: Ellen Grote Beverborg, Thijs Linssen, Ad Verhage
